فعل ثلاثی ۲ قسم دارد :
۱ – ثلاثی مجرد :فعلی است که اولین صیغه ی ماضی آن از سه حرف اصلی تشکیل شده باشد.
۲ – ثلاثی مزید : فعلی است که در اولین صیغه ماضی، علاوه بر حروف اصلی یک یا دو حرف یا سه حرف اضافی داشته باشد.

  باب های ثلاثی مزید :

  فعل رباعی مجرد:

فعلی که اولین صیغه ی ماضی آن از چهار حرف تشکیل شده باشد و هر چهار حرف آن اصلی باشد را فعل رباعی مجرد می گویند.
مثال : در آیه ی شریفه ی الّذی یُوسوسُ فی صدور النّاس ، یُوَسْوِسُ فعل چهار حرفی می باشد.

  اسم ها یا جامد هستند و یا مشتق : مشتقات در اصطلاح علم صرف ۸ مورد می باشند. انواع مشتقات در اصطلاح علم صرف

۱ – اسم فاعل :
مجرد مثال عالم
مزید : مثال مُُعلّم

۲ – اسم مفعول :
مجرد : مَعلوم
مزید : مَحترم

۳- اسم زمان و مکان :
مفْعل : مَکتب
مَفعِل : مَجْلِس

۴ – صفت مشبهة :
فعیل :‌شریف ، فعلَ :‌حسن ، فَعْل : سهل ، فعَل : خشِن ، أفْعَل : أحْمر، فَعْلاء : حمراء ، فَعْلان :‌جوعان

۵- اسم مبالغه :
فعّال : جبّار ، فعّالة : علاّمة ، فَعول : صَبور

۶ – اسم تفضیل :
أَفْعَل : أَعظَم ، فُعْلی : عُظمی

۷ – اسم آلت:
به اسم های مشتقی که بر ابزار و وسایل انجام کار دلالت دارد، اسم آلت می گوئیم. وزن های اسم آلت
۱٫ وزن مفعال : مثل مقراض به معنی قیچی
۲٫ وزن مِفْعَلْ : مثل مِقْبَض : به معنی دستگیره
۳٫ وزن مِفْعَلة : مثل مِسْطَرَة : به معنی خط کش  

  تمرین
کلمه مناسب را درجای خالی قرار دهید :
۱ – نَحْنُ …. کم و ایّاهم
اُرزُقْ – یَرْزُقُ – نَرزُقُ

جای نقطه چین نحنُ نَرزُق کم و ایّاهم می باشد.  

  ۲ – مضارع فعل علِمَ از باب تفعّل چیست؟
- مصدر قوَم از باب مفاعله چیست؟

فعل مضارع باب تفعل بر وزن یَتَفَعّلُ می باشد و بنابراین جواب می شود یتعلّمُ .  

  ۳ – در جمله زیر نوع اسم مشتق، کلمه خط کشیده شده را مشخص کرد، و سپس اسم مفعول آن را بنویسید :
انا هدیْناهُ السّبیلَ امّا شاکراً و امّا کَفوراً.

شاکراً اسم فاعل است مجرد – اسم مفعول مشکور  

  ۴ – جمله زیر را با استفاده یکی از کلمات زیر کامل کنید :
- و …. الّذی انْزَلَ من السّماءِ ماءً (هم – هو – هما)

جای نقطه چین هُوَ قرار می گیرد.  

  ۵ – فعل مناسب را جایگزین ترجمه نمایید:
الف – علیهم فقالوا : اللهم مبعوث کن
اِبْعثوا یا اَبْعَثْ

ب – ترجمه ی صحیح را انتخاب نمائید (کدام یک از عبارات صحیح می باشند؟)

و تعاونو علی البّر و التّقوی :
در نیکوکاری و پرهیزکاری با یکدیگر همکاری کنید در امر نیک و پرهیزکاری کمک کنیم.

جواب الف : اللهم ابْعَثْ
یادآوری : در ترجمه ی باب تفاعل معمولاً از کلماتی مانند «با هم دیگر» استفاده می
کنیم پس جواب :
- در نیکوکاری و پرهیزکاری با یکدیگر همکاری کنید صحیح می باشد.  

  ۶ – عبارات زیر را بخوانید و سپس به فارسی ترجمه نمائید :
القناعةُ کَنْزَ لا یَنْفَدُ
مِنْ کفّاراتِ الذّنوب العظام إغاثةُ الملْهوفِ.
ترْکَ الذّنبِ اَهْوَنُ منْ طلبِ التّوبة .

لا ینْفدُ : تمام نمی شود
کفّارات :‌جمع کفاره
اغاثة : یاری رساندن
اَهْون : آسان تر
العظام : جمع عظیم – بزرگ
الملهوف : درمانده

قناعت گنجی است که پایان نمی یابد.
- کفاره گناهان بزرگ یاری رساندن به درمانده هاست
- ترک گناه آسان تر از استغفار است  

  ۷ – مناسبترین ترجمه را انتخاب کنید.
واللهُ بما تعملون علیم
الف – خداوند بر آنچه انجام می دهید، آگاه است.
ب – و خداوند بر آنچه نمی دانید آگاه است.

والله …….خداوند به آنچه انجام می دهید آگاه است.  

  ضمیر

ضمیر : کلمه ای است که جانشین اسم ظاهر می شود و از جهت عدد و جنس با آن مطابقت می کند.

  اسم موصول : اسمی که دو کلمه یا دو جمله را به هم وصل می کند و معنای آن توسط عبارت بعد کامل می شود.

  صله موصول :

جمله و یا شبه جمله ای که بعد از اسم موصول می آید و ابهام آن را برطرف می کند، مانند اَحْترمُ الذی یقول الْحقّ (لله ما فی السّماواتِ و ما فی الارضِ)  

  معرب :

کلمه ای است که علامت اعراب آن متناسب با موقعیت جمله ، تغییر کند.
 

  مبنی :

کلمه ای است که حرکت آن در شرایط مختلف ثابت باشد.  

  انواع کلمات مبنی :

اسم :
۱ – ضمیر
۲ – اشاره
۳- موصول
۴- شرط
۵ – استفهام

ب – فعل :
۱ – ماضی : همه ی صیغه ها
۲ – امر : همه صیغه ها
۳ – مضارع : دو صیغه جمع مؤنث

ج – حرف :
حروف : همه آن ها  

  جمله فعلیه :

جمله ای است که معمولاً با فعل آغاز می شود.
ارکان جمله فعلیه : فعل – فاعل  

  انواع فعل :

لازم – متعدی

لازم : فعل + فاعل
انواع فاعل : اسم ظاهر «جاء الْحقّ»
ضمیر بارز المؤمنون یعبدون الله
ضمیر مستتر یا علّیُ اکتُب التمرین َ (انتَ)

متعدی : فعل + فاعل + مفعول
مفعول به : اسم ظاهر : خلق اللهُ الانسان
ضمیربارز : اللهُ ینْصُرُکَ  

جمله ی اسمیه

جمله ای است که با اسم آغاز می شود.
ارکان جمله ی اسمیه : خبر – مبتدا
مثال : العلمُ نافعُ

  انواع خبر :

مفرد : مثل الطالبُ جالسُ
جمله : الطالبُ یقرأَ الکتابَ
شبه جمله : جار و مجرور : الکتابُ فی المحفظةِ
ظرف ( همان قید مکان و زمان در زبان فارسی است) :‌الکتابُ هناکَ.  

  خبر مقدم :‌

‌گاهی خبر بر مبتدا مقدم می شود مخصوصاً زمانی که : خبر جمله باشد و مبتدا اسمی نکره باشد.

  تمرین درس دوم :
۱ . در جمله و علّم آدمَ الاسماء کلّها ضمیر متصل کدام است؟

ضمیر متصل ها می باشد.  

  ۲ . در جمله الجهادُ بابُ من ابواب الجنة خبر کدام است؟

جهاد = مبتدا و باب من ابواب جنة ، خبر است.  

  ۳٫ در جمله التواضع ثمرةُ العِلْم اسم مجرور کدام است؟

اسم مجرور علم می باشد.  

  ۴ – بین کلمات زیر کدام مبنی است ؟
الذین – انتُما – مَنْ – مجالس – کیفَ – کتابُهُ – هذا

کلمات مبنی به این شرح است
الذین : از انواع موصول
انتما : از انواع ضمیر است
من : اسم موصول
کیف َ : اسم استفهام – مبنی
کتابُهُ : ضمیر است و مبنی
هذا :‌مبنی است  

  ۵ – بین کلمات زیر کدام مبنی فعل لازم و کدام فعل متعدی است؟
سمعوا – اُشاهِدُ – نفتحُ – یأکلانِ – یلَعَبُ – جلَسا

سمعداً – اُشاهِدُ (متعدی هستند) و جلسا – یلعَبُ لازم هستند.
تفتحُ متعدی  

  ۶ – اسامی جامد کدامند؟
دختر – شریف – علامه – عظمی – مکتوب – سهْل

  ۷ – در جملات زیر مبتدا و خبر را مشخص کنید :
- التلامیذُ اَمَلُ المُستقبَلِ … است .
- النجاةُ فی الصّدقِ ……است.

التلامیذُ : دانش آموزان مبتدا
املُ المستقبل:امید آینده هستند (خبر)
النجاة : مبتدا
صدق : خبر  

  ۸ – ترجمه کنید :
الجنّة تحْتَ الاقدام الاُمّهاتِ

بهشت زیر پای مادران است.  

  ۹ – با توجه به معنای آیات زیر، کدام کلمه می تواند جای خالی را پر کند؟
لا … من رحمة الله ( تقنطونَ – تقنطوا – اِقنطوا)
از رحمت خدا ناامید نشوید

جواب لا تقنطوا  

  ۱۰ – کدام آیه جمله اسمیه نیست؟
۱) العاقبةُ للمُتّقین
۲) لاتُصعّرَ خدّکَ للناس
۳) المالُ و البنونَ زینةُ الدنیا

والعاقبة للمتقین : اسمیه است
و لا تصغر خدّک : اسمیه نیست
المال و البنون : اسمیه است  

نکره

اسم هایی که بر شخص یا شیء نامشخصی دلالت دارند، نکره می گوئیم. مثل : کتاب کدام کتاب مشخص نیست.
معرفه :اسم هایی که بر شخص یا شیء مشخصی دلالت دارند، معرفه می گوئیم. مثل قرآن مجید ، مشخص است چه کتابی است.

  می توان اسم های نکره را معرفه نمود – چگونه ؟

اسم های نکره با دو واسطه می توانند معرفه شوند.

۱) ال + نکره = معرفه
ال + رجلُ = الرّجلُ
ال + قومٍ = القَوْمِ
اسم معرفه در حالت بالا را، معرف به ال می گوئیم

۲) نکره + معرفه = معرفه ، معرفه
کتابٌ + المعلّم = کتابُ المعلّم
قلمُ + ک = قلمُک
اسم معرفه در این حالت را معرف به اضافه می گوییم

اسم هایی مثل علَم – ضمیر – اشاره – موصول به خودی خود معرفه و شناخته شده هستند. به اسم هایی که بر جنس یک شخص یا یک شی دلالت می کنند در عربی اسم جنس و در فارسی اسم عام گفته می شود. مانند مرد – زن – کشور – کوه – رود
حال اگر از میان یک جنس یک فرد یا یک واحد را جدا کنیم و نامی بر او بنهیم این نام را در عربی اسم علم و در فارسی اسم خاص می نامند. هر چند افراد متعددی با این نام خوانده شوند. مانند حسن، زینب ، ایران – البرز، کارون
عَلَم یکی از معارف است.
هر اسمی که جزء معارف فوق نباشد نکره است – خواه تنوین داشته باشد یا نداشته باشد.  

  تمرین های درس سوم
۱-اسامی زیر را در دو ردیف معرفه و نکره قرار دهید:
قلم – صف – شیراز – القریه – فاطمة – الله – نجف – اهل التقوی – محمدٌ – مدرسة – مکة – مریم – مغفرةٌ – حسی – نهج البلاغه – ایران – یوماً

اسامی نکره : یوماً – مدرسه – قلم – کتاب – شجرة اسامی معرفه : حسین – مغفرةٌ – مریم – مکه – محمدٌ – اهل التقوی – الله – نجف – فاطمه – شیراز – القریه – نهج البلاغه – ایران  

  ۲ – در جاهای خالی موصول مناسب را بگذارید.
المؤمنُ هو …. آمنَ بالله و رسوله (الّذی – اللّتین – الّتی – الّذین)

جواب …….الذی است  

  نکته :

در ترجمه اسم های نکره معمولاً از «ی و یک» استفاده می کنیم.

قراتُ مقالة فی مجلّة : مقاله ای را در یک مجلّه خواندم .
مشارالیه هر گاه دارای «ال» باشد، اسم اشاره آ» به صورت مفرد (با صفت اشاره یا اسم اشاره ی فارسی تطابق دارد) ترجمه می شود هر چند مثنی یا جمع باشد :‌
هذا الفّلاحُ ( این کشاورز ….)
هذانِ الفلاّحان ِ ( این دو کشاورز….)

مشار الیه هر گاه بدون «ال» باشد اسم اشاره آن عیناً ترجمه می شود و در این صورت با ضمیر اشاره فارسی مطابقت می کند:
هذا فلاحٌ :‌این کشاورز است.
هذانِ فلاحان :‌این ها دو کشاورزند

مشار الیه هر گاه ، بدون «ال» باشد اسم اشاره آن عیناً ترجمه می شود و در این صورت با ضمیر اشاره فارسی مطابقت می کند:
هذا فلاحٌ : این کشاورز است.
هذان ِ فلاّحان : (این دو کشاورز)

مشار الیه هر گاه بدون «ال» باشد اسم اشاره آن عیناً ترجمه می شود و در این صورت با ضمیر اشاره فارسی مطابقت می کند:
هذا فلاحٌ :‌این کشاورز است.
هذانِ فلاّحان: اینها دو کشاورزند.  

  ۳ – با توجه به نکته فوق کدام ترجمه صحیح است؟
هذانِ خصْمانِ اخْتصموا فی ربهمْ
این ها دو گروه دشمن یکدیگرند که درباره پروردگارشان با هم ستیز کردند.
این، دو گروه دشمن یکدیگر هستند که درباره پروردگارشان با هم ستیز کردند.

این دو گروه دشمن یکدیگر هستند که درباره پروردگارشان با هم ستیز کردند  

  ۴ – عبارت زیر را به زبان فارسی ترجمه کنید .
الطّامعُ فی وثاقِ الذّلّ.
وثاق ذّلّ = بند ذلت .

جواب : طمع کار در بند ذلت است  

اعراب

اعراب : نقش و موقعیت کلمات را می توان با علامت ها و نشانه های خاصی شناخت. این نشانه ها، همان اعراب کلمات هستند.

اعراب کلمات سه نوع هستند:
۱٫ ظاهری : برای اسم های معربی که علامت اعراب بر آنها ظاهر می شود.
۲٫ محلی : برای اسم های مبنی که علامت اعراب را نمی پذیرند.
۳٫ تقدیری : برای اسم های معربی که علامت اعراب در آنها ظاهر نمی شود.

  در سه جمله ی زیر کلمه شجرة نقش ها و اعراب متفاوتی را دارد.

هذه شجرةُ فی الحدیقة
مبتدا – مرفوع

غرسَ الفلاحُ الشجرةَ
مفعول – منصوب

العصفورُ علی الشجرةِ
مضاف الیه – مجرور

علامت های اعراب‌، متناسب با نقش کلمه شجرة در آخر آن ظاهر شده است.  

  اعراب ظاهری اصلی :

به اعرابی که در آن علامت های اصلی اعراب که نشان دهنده ی نقش کلمه می باشند، اعراب ظاهری اصلی می گویند.
در جمله ی «واعتصموا بحبل الله جمیعاً» حبل مضاف الیه و مجرور است.

نکته : بهتر است بدانید که هر کدام از علامت های اصلی اعراب برای خود جانشین و علامت فرعی مخصوصی دارد. به عبارت دیگر برخی از اسم های معرب به جای علامت های اصلی اعراب، علامت های دیگری می گیرند که به آن ها «علامت های فرعی اعراب» گفته می شود.  

  کدام یک از اسم های معرب دارای اعراب فرعی هستند؟

۱ – مثنی : مثنی با دو علامت «انِ – ینِ » ساخته می شود. مانند المسافرانِ، المسافرینِ به معنای دو مسافر. معنی هر دو یکی است . چه تفاوتی میان انِ، و ینِ وجود دارد؟ و کاربرد هر کدام چیست؟

هر گاه اسمی مثنی شود : «الف» : نشانه رفع «یاء» : نشانه نصب و جر آن می باشد.  

  ۲ – جمع مذکر سالم

جمع مذکر سالم با دو علامت (ونَ ، ینَ) ساخته می شود، مانند ( المُجاهدونَ هرگاه اسمی را به جمع مذکر سالم تبدیل کنیم )
واو : نشانه رفع، یاء : نشانه نصب و جر آن است.
مثال :

  ۳ – اسماء خمسه

حتماً با کلمات ابوطالب – اباطالب – ابی طالب آشنا هستید. این کلمات به شکل های مختلف نوشته شده اند و تفاوت هایی با هم دارند.تفاوت آنها در توضیح نکته ی زیر است :
هر گاه کلمه «أب» :‌مفرد، مضاف و مضاف به غیر ضمیر «یاء» متکلّم باشد:
( واو : نشانه رفع ) ( الف :‌نشانه نصب ) ( یا: نشانه جر آن است)

مفرد : (جاءَ ألاَبُ )   (رأیتُ الأبَ )   (سلّمْتُ علی الأب ِ )

مضاف : (جاءَ أبوُک َ )   (رأیتُ أباک َ )  (سلّمْتُ علی ابیک َ )

اعراب کلماتی مانند «أخ ، ذو، فو، حم» نیز مانند «أب» فرعی هستند به این پنج اسم، اسماء خمسه می گویند. .  

  ۴ – جمع مؤنث سالم

جمع مؤنث سالم نیز از اسم هایی است که اعراب فرعی دارد.
به اعراب آن در حالت های مختلف توجه نمایید.

جمع مؤنث سالم :
فقط در حالت نصب اعراب فرعی دارد.
 

غیر منصرف

۵ – غیر منصرف
اسم های غیر منصرف هر گاه مجرور شود و به جای کسره : فتحه فرعی می گیرد.
به چنین اسم های غیرمنصرف (ممنوع من الصرف) می گویند. این اسم ها هیچوقت تنوین نمی گیرند.
مثال ایرانُ وطنی ،
اُحِبُّ ایرانَ ،
فی ایرانَ معادنُ کثیرةٌ
با علامت اصلی اعراب نگرفته است

  مهمترین اسم های غیرمنصرف :

۱ – علم مؤنث : فاطمه، حمزة : «الاسلامُ علی فاطمةً الزّهراء»
۲ – علم غیرعربی : یوسف – یعقوب – فرعون «و اَرسلْنا الی فرعونَ رسولاً»
۳ – نام شهرها و کشورها : طهران – مکه « و الی مدینَ أخاهُمْ شُعیباً»
۴ – صفت بر وزن افعل اکبر- ابیض « الیس اللهُ بأعلمَ بالشاکرین»
۵- جمع مکسر هم وزن مفاعل و مفاعین « و زیّنا السّماءَ الدنیا بمصابیحََ»

نکته :
اسم های غیرمنصرف در صورت گرفتن الف و لام و یا مضاف واقع شدن می توانند حرکت کسره را بپذیرند.
مثل :‌فی المساجِد مُصلّونَ کثیرونَ .
فی مساجدِ المدینةِ مَکْتباتٌ قیمةٌ  

  تمرین های درس چهارم
۱ – اعراب فرعی در عبارات زیر مشخص کنید.
- لِفاطمةَ فضائلُ لا نجِدُها فی الاخرینَ
- اکرم اَباکَ و انْ لَمْ یُکرمُکَ.

لِفاطمةَ فضائلُ لا نَجِدُها فی الاخرینَ
فاطمةَ – اسم غیر منصرف ( قاعده ۲۱۵)
ین – جمع مذکر سالم – نشانه ی (قاعده دوم) جر است.
اکرم اباکَ و اِنْ لَمْ یُکرِمْکَ
ای عبارت اعراب فرعی ندارد.  

  ۲ – در جای خالی کلمه مناسب قرار دهید.
- خلقَ اللهٌ …. السّبْعَ (السّمواتَ‌، السّمواتِ )
- …… یُدافعونَ عن الوطَنِ الاسْلامی ( المُجاهدنَ ، المُجاهدینَ)

خلقَ اللهُ السّمواتِ السّبْعَ
از قاعده جمع مؤنث سالم
جای خالی المجاهدون – واو نشانه رفع است
المجاهدون مدافعونَ ………  

  ۳ – اعراب اشتباه که زیر آن خط کشیده شده است را مشخص کنید با ذکر توضیح
الْحسناتُ یُذهِبْنَ السّیئاتَ

جواب صحیح السیئاتِ می باشد طبق قاعده جمع مؤنث سالم  

  ۴- گزینه نادرست را در هر مجموعه، معین کنید سپس علامت های خواسته شده را بنویسید:
شاهدتُ ( المعلّْمین – التلمیذینِ فی المکتبة – اخاکَ – الطالباتَ )
علامت های فرعی نصب

سلّمتُ علی …(المؤمنینَ – المعلّمین – ابراهیم- اخیکَ )
علامت های فرعی جر